SÜRÜ PSİKOLOJİSİ

   

     19. ve 20. Yy da toplumsal düzeyde değişimin baş aktörleri olan kitleler aynı zamanda, politika, medya ve bilim iktidarlarının gözünde patolojik, şiddetten gözü dönmüş ve sınır tanımaz bir biçimde her şeyi yıkıp geçecek insan grupları olarak resmedilmişlerdir.                                             Aslında günümüzde de, kitle eylemlerine ilişkin bu egemen bakış açısından fazla uzaklaşılmış denilemez.                                                                                                                                                                 İnsanların geçmiş yaşantıları, korku ve kaygıları, yalnızlık ve dışlanma korkusu, takıntıları, eylemleri gibi yaşantısına etkide bulunan durumları  bireyleri  bir sosyalgruba girmeye yönlendirmektedir.                                                                                                                                                                Bu, bireylerin  günlük  yaşam içinde müşterek bağları olduğu başka kişilerle iletişimini de sağlar.  Freud bu konuda şunu savunur: “eğer bir grubun bireyleri ittifak haline gelmişlerse, onları birleştirecek bir şeyde olmalıdır ve bu bağ tam olarak grubun karakteristiği denen şeyi olabilir.” Bazen bir grup insan aynı hisleri ortak yaşar ve bu onlar arasında gizli bir ittifak oluşturmuş havası verir.                                                                                                                                                                             Bir kitlede her his ve her davranış o kadar bulaşıcıdır ki birey kendi çıkarını topluluk çıkarına feda edebilir.                                                                                                                                                                                                                                                                       Çünkü kitle içerisinde bireyci kişilik bilinci tamamen kaybolmuştur; irade ve muhakeme yeteneği kaybolmuştur.                                                                                                                                                                     Hipnoze olmuş bir kişinin kendini hipnotize edenin ellerinde bulunmasını andıran bir şekilde grubun çekici etkisinin içinde buluverir.                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Freud kitle psikolojisini açıklarken bireyin kitle içinde kendi iradesini yitirdiğini ve muhakeme yeteneğinden yoksunlaştığını vurgular.                                                                                                                                     Kitle psikolojisi olarak tanımlanan, kitlelerin sosyal ve psikolojik davranış ve tutum özellikleri, 19. Yüzyılda incelenmiş ve analiz edilmiştir.                                                                                                                                                           Farklı kültürel ve sosyal değerlere  sahip bir olay bir araya gelmeleri kitle içerisinde oluşan kolektif bilinç ve ortak ruh ile hareket etmeleri durumu kitle psikolojisini oluşturmaktadır.                                                                                                                                                                     Freud ve Le Bon’a göre, kitle psikolojisinin temel özellikleri olan “ortak ruh”, “ortak bilinç”, “bilinçaltı” ile hareket etme durumları, kitle hareketlerinin en önemli psikolojik özelliklerini oluşturan değerler arasında yer almaktadır.                                                                                                                                                                               örneğin; gezi parkında başlayan gezi hareketi de bir kitle hareketidir, bu harekete katılan bireyler ve bu bireylerden oluşan sosyal gruplar, kitle psikolojisi ile hareket etme özelliğini göstermektedir. Toplumsal hareketler, birbiriyle dayanışan, ortak bir düşünceyi ve duyguyu paylaşan, haksızlık ve eşitsizlik olarak gördükleri bir meseleyi çözmek için seferber  olup sorunların kaynağı olarak bildikleri aktörlere ve/veya kurumlara protestolar düzenleyen enformaltoplumsal algı olarak da açıklanabilir.

 

 

 

 

Kitle psikolojisinin oluşması, bireysel psikolojinin kaybolmasına, duyguların bireysel olmaktan çıkıp kolektif duruma gelmesine neden olur.                                                                                                                                                     Akılın ve zekânın önemi azalır, birey kitlesel ölçütlere uyum sağlayarak, toplumca benimsenmiş değerlere, inançlara karşı kendi düşüncelerini yitirir ve toplumsal hareket etmeye başlar, bunu yapmasında ki en önemli etken de bana kalırsa yalnızlık ve dışlanma korkusudur.                                                             Çünkü bireyi bir sosyal kimliği benimsemeye iten en önemlietkenler dışlanma ve yalnızlık korkusudur. Kitleyi tanımak her şeyden önce onun psişik yapısını bilmek gerekir. işte sosyal psikoloji bununla uğraşır.                                                                                                                                                                                                  Kitleler, sosyal psikolojide, grup genel başlığı altında çeşitli biçimlerde incelenmektedir.                                                                                                                                                                                                  Bir organizmadaki hücreler nasıl bir araya gelerek tek bir varlık oluşturmuşsa, psikolojik kitle de bir an için birbiriyle kaynaşmış aynı türden ögelerin oluşturduğu bir varlıktır.                                                                                                    Freud, kitle psikoloji yapıtında, kitle ruhunun yani kolektif ruh yaşamının tanımından başlayarak telkin yoluyla o ruha yapıştırılmasını, kilise ve ordu gibi iki yapay kitlenin egemenliğini, bireyin toplumla özdeşleşmesini ele almaktadır.                                                                                                                                                                         Freud,  bireyin iç dünyasını, ruh durumlarını  bilimsel olarak ele almış ve yine bireyin toplum içinde yer alıp bir kitleyi meydana getirmesini ve bu kitlelerin birey üzerindeki tutumlarını  yine bilimsel yolla ortaya koymuştur.   Freud, ilk evvel bireysel psikolojiyle kitle psikolojisi arasındaki bağı bizlere bireyin içinde oluşan bir bağ ile bir ulusa vb…  Bağlanma açlığını göz önüne seriyor  ve bunun içgüdüsel olduğunu ileri sürüyor.                                                                                                                                                                                                          Bireyin kitleye katılmasını üç sebeple açıklıyor: kalabalığa uyum sağlıyor ve hipnoz oluyor,  siyasetle kitle fikri bulaşıyor, sirayet ve telkin yatkınlığı ile birey kitleye uyum sağlıyor.                                                                                                                                       Kitlede ki bireye göre, ‘olmaz’ diye bir şey yoktur, birey kendini öylesine kaptırmıştır ki imkansız bir şeye bile  olur diyebiliyor. ( Freud bunu bilinçsizlik olarak tanımlıyor).                                                                                                                                   birbirinden farklı bir çok topluluk bir kitlede buluşabilir, çünkü; kitle içinde birey, ruhsal değişim geçiriyor, telkin ve libido ile bireyin fikirleri değişiyor.                                                                                                                                 Birey,  kitlenin içine dahil olduğunda, kendi aklını, fikrini, düşüncelerini kullanamaz hale gelmesi kaçınılmazdır.

Sürü psikolojisinin eşanlamlısı olarak kitle psikolojisi karşımıza çıkmaktadır.                                                 Kitlelerin hareketleri, düşünceleri, eylemleri hangi nedenlerle yaptıkları, sonuçlarının neler olacağı gibi birçok soru ve cevaplar bulunmaktadır.                                                                                                                                         hepimiz her ne kadar birey olarak yaşamımızı sürdürsek de, bir kitleyi, toplumu temsil etmekteyiz aslında.                                                                                                                                                                                                                                                                                                    kitle psikolojisi uzun zamandırmerakımı cezbeden bir konu…                                                                            Gerçekten de belli bir amaç için geçici de olsa bir araya gelen insanların oluşturduğu kitle, onu oluşturan insanların bireysel kişiliğinden tamamen ayrı bir vücut  meydana  getiriyor.                                                                                                               Kitle içerisinde insanların davranışlarında gözlemlediğim değişimleri anlamakta hep güçlük çekmişimdir.                                                                                                                                                                              Normal hayatta sakin, sağduyulu diyebileceğimiz bir insan, kitle içinde tamamen farklı bir kişiliğe bürünüyor, kendisinden beklenmeyen davranışlar sergileyebiliyor.                                                                                                                                  Örneğin; iki farklı futbol takımı taraftarları karşılaştığında hiçbir neden yokken birbirlerine nefretle saldırabiliyorlar.                                                                                                                                                                                                   Bir siyasi parti mitingi ya da  bir protesto gösterisi için bir araya gelen insanların oluşturduğu kitleler akıl ve sağduyudan uzak eylemlerde bulunabiliyorlar. Tüm bu mantık dışı durumlara çok daha fazla örnek verilebilir. O halde tüm bu çelişkileri ve soru işaretlerini bünyesinde barındıran adına kitle denilen muammayı çözmeye gayret etmek, kitle psikolojisini, kitle-lider ilişkisini çözmek benim için bir sorundu. Bu konuda yaptığım araştırmalar beni çeşitli kitaplara götürdü.

“Kitlelerin şuursuz hareketlerinin, fertlerin şuurlu faaliyetlerin yerine geçmesi çağımızın başlıca vasıflarındandır” diyor Le Bon kitleler psikolojisi eserinde.  Kitlelerin genel özellikleri, zihin yapısı, duyguları, inançları, kitlenin yapısı ve önder ile ilişkisi vs. hususları ele almaktadır.                                                             Le Bon’a göre,  kitle onu oluşturan bireylerden çok farklı özellikler gösterir, herkesin fikirleri telkin ve bulaşma yoluyla aynı yöne döner, bireylerinbilinçli kişilikleri kaybolur ve bireyin kendine özgü karakteri kitle içinde silinip gider.                                                                                                                                                                                   Oluşan kolektif ruh sebebiyle her birey tek başınayken duyumsayacağı, düşüneceği ve davranacağından bir başka türlü duyumsar, düşünür ve davranır.                                                                                                              Birey kitle içinde karşı konulmaz bir güce sahip olduğu hissine kapılır, haliyle kendini kontrol altında tutmaya da az eğilimli olur. Kitle anonim ve sorumsuz olduğundan, bireyleri her daim kontrol eden sorumluluk hissi kaybolur.                                                                                                                                                                  Kitle çok kolay cinayet vb. suçlar işleyebilir, hafif bir antipatiden azgın bir nefret doğurabilir, tüm aşırılıklara eğilimlidir.                                                                                                                                                                                             Kitle içinde bireylerin entelektüel eğilimleri zayıflar, zeka düzeyleri düşer. Hipnotize olmuş kimse gibi, birey davranışlarının bilincinde olmaz. Kitle sözlerinin büyülü gücünün egemenliği altında olup, mantıksal söz ve kanıtlara baş vurarak kitlesel sloganlara karşı çıkılamaz.                                                                                           Kitle hakikate aç değildir; hep illüzyonlara kucak açar, uysal bir sürü gibi efendisiz durmaz. İtaate susamıştır. Le Bon kitlenin zeka seviyesinin düşüklüğüne bağlı olarak  aldığı kararların ortalama düzeyin altında olduğunu  belirtmiş ama bu konuda farklı kitleler arasında ayrım yapmamıştır.                                                                                       Le Bon, kitlelerin içindeki bireyin temel özelliğinin bilinçli hareketin kaybolduğunu ve tamamen bilinçaltı ile hareket ettiğini ifade etmektedir.                                                                                                                                         Kitlelerde görülen temel karakteristik özellikleri  Le Bon  şu şekilde sıralar:                                                                                                                                                                                                     yargılama gücü yoktur.                                                                                                                                                                                Düşünceleri tamamen ret ya da kabule dayanır; kesin doğrular ve kesin yanlışlar vardır.                                                                         Münakaşa ve itiraza dayanma gücü yoktur.                                                                                                                                                              Kendilerine uygun telkin olunan şey uğruna canlarını feda ederler.                                                                                                     Yine yazarın sözüyle “kitle, çobanından vazgeçemeyen bir sürüdür.”                                                                                                 Yazar günümüze hakim olan ama o zamanlar henüz emekleme aşamasında olan parlamento, demokrasi ve seçimlerin aslında birer kitle özelliğinde olduğunu ifade ederek, seçmen kitlesinin de değerlendirme, tenkit gücünün zayıf ve aklına değil duygularına hitap eden adayları seçmeye dönük olduklarını ifade etmektedir.

Bugüne kadar istisnasız olarak her yerde kitlelerle karşılaşırız.                                                                                             Gerek facebook’taki gruplarda Allah’ını seven dokuzyüz doksan dokuzbin kişi aranırken gerekse de tuttuğu futbol takımına yıldız bir futbolcunun gelmesi için karşı tarafın instagram gönderisini arkadaşlarıyla birlikte spamlayanları görürken aslında hep bir kitle bombardımanına maruz kalıyoruz.                                                                                                               Sürü kendisinden koşulsuz olarak yerine getirilmesi istenen talimatları, sorgulamadan ve talimatlar arasında ayrım yapmadan severek yerine getirmektedir.                                                                                            sürü psikolojisi olarak adlandırılan bu olgu, okulda, ailede, iş dünyasında, politik arenada, kamuda  ve toplumsal yaşamın birçok alanında kullanışlı bir forma dönüşmüştür.

 

 

 

 

 

Nietzsche’ye göre, insanların uzun bir süre toplumsal itaat ve boyun eğme eğitiminden geçirilmiş olması, insanın bireyleşme ve bireyselleşme   dürtüleri  törpülenmiş olur.                                                                                                                     Sürü insanının en önemli niteliği fiziksel ve psikolojik zayıflığa bağlı güçsüz bir doğaya sahip kişiliktir. Bu zayıflık ve güçsüzlük onu sürüye katılmaya ve sürüyle birlikte hareket etmeye zorlamaktadır. Böylelikle sürünün gücünü kendi gücü olarak görür.                                                                                                                                                                             Sürü insanı, kendini değerlendirme ve kendi değerini yaratmadaki beceriksizliği ve güçsüzlüğü nedeniyle geleneğin değerlerine sarılmaktadır.                                                                                                                                               Bu nedenledir ki ahlaki öğütler  sadece sürü insanı için bir anlam ifade etmektedir.                                                                                                          Nietzsche, toplumsal baskının altında ezilmiş, acı çekmiş, geleneğe bağlı ve sürüye bağımlı olarak yaşayan sürü insanının ahlakı, köle ahlakıdır der. köle ahlakına sahipinsanın, ahlaki yorum ve değerlendirmelerine karamsar bir kuşku eşlik etmektedir.                                                                                        Nietzsche,  Hıristiyanlığın Batı metafiziğinin ahlaki değer yargılarını ‘düşkünlüğe’ yol açtığınısavunmaktadır. Hıristiyan ahlakının, insan doğasında bulunan yaşam sevgisini, arzusunu ve dünyaya olan bağlılığını kınaması nedeniyle içgüdülerinden utandırdığını böylelikle sürüleştirdiğini öne sürmektedir.                                                                                                                                                                                                                               Nietzsche, sürü kavramını kalabalık/yığın anlamında kullanmamış. O’nda sürü sözcüğünün kavramsal karşılığı; geleneğe, Hıristiyan ahlakına bağlı kalarak varlığını korumuş insanların oluşturduğu topluluklar/gruplaşmalardır.

Bir yerde kimse ses çıkartmiyorsa orada her şey normaldir. Dışlanmak, “yokmuşuz” gibi davranılması en büyük korkumuzdur. Bu korkudan kaçınmanın en iyi yolu bir grup tarafından benimsenmektir. Dolayısıyla insanlar bir topluluğa katılıp o topluluğun normlarına uymak, onlar gibi olmak, onlar gibi giyinmek,  onlar gibi konuşmak, ve aynı şeylere inanmakdurumunda kalmaktadırlar. (hemşeri, mahalle, vatandaş vb.)                                                                                                                                                                        görüldüğü üzere incelenen düşünürlerin hemen hemen üçü de yakın görüşleri savunmaktadırlar sürü insanı ve sürü psikolojisi konularında.                                                                                                                                                    Merak edip okumak isteyenler olacaktır belki onlar için yararlandığım kaynakları yazma gereği duydum.                                                                                                                                                                                                                 Yararlandığım kaynaklar:  Nietzsche/ Böyle Buyurdu Zerdüşt ve Deccal,  Freud/ kitle psikolojisi  ve Le Bon/ kitleler psikolojisi kaynaklarını referans alarak yazdığım bu yazıyı ve kitapları okumak isteyenlere şimdiden keyifli okumalar…